درجات بیرون زدگی دیسک کمر یکی از مهم‌ترین عوامل تشخیص و درمان مشکلات ستون فقرات است. دیسک‌های بین‌مهره‌ای، که نقش ضربه‌گیر و محافظ مهره‌ها را دارند، ممکن است در اثر فشار زیاد، حرکات نادرست یا افزایش سن دچار بیرون زدگی شوند. شدت این آسیب متفاوت است و بر اساس میزان جابه‌جایی دیسک و فشار روی ریشه‌های عصبی، به چند درجه تقسیم می‌شود.
شناخت دقیق درجات بیرون زدگی دیسک کمر به پزشکان کمک می‌کند تا بهترین روش درمان را انتخاب کنند و به بیماران اجازه می‌دهد درد و مشکلات حرکتی خود را در مراحل اولیه کنترل کنند. به‌علاوه، آگاهی از این درجات، نقش مهمی در پیشگیری از پیشرفت آسیب و کاهش احتمال جراحی برای انواع بیرو زدگی دیسک کمر دارد. در این مقاله، با درجات بیرون زدگی دیسک کمر، علائم مشخص آن و مؤثرترین روش‌های درمانی آشنا خواهید شد و خواهید دانست که چگونه می‌توان با اقدامات مناسب، درد و ناتوانی ناشی از دیسک کمر را به حداقل رساند.
آیا می‌دانستید بسیاری از بیماران تنها با فیزیوتراپی و اصلاح سبک زندگی می‌توانند از پیشرفت بیماری جلوگیری کنند؟ ادامه مقاله را از دست ندهید تا درجات بیرون‌زدگی دیسک کمر و بهترین روش‌های درمانی آن را بشناسید.
درجات بیرون زدگی دیسک کمر و علائم هر مرحله
بیرون‌زدگی دیسک کمر یکی از رایج‌ترین مشکلات ستون فقرات است که در اثر فشار بیش از حد، حرکات نادرست یا افزایش سن ایجاد می‌شود. این عارضه در واقع نوعی فتق دیسک بین‌مهره‌ای است که بسته به شدت و میزان جابه‌جایی دیسک، در چهار درجه اصلی طبقه‌بندی می‌شود. شناخت دقیق درجات بیرون‌زدگی دیسک کمر، به تشخیص زودهنگام و انتخاب بهترین روش درمان کمک زیادی می‌کند.
مرحله برآمدگی دیسک (Bulging Disc)
در مرحله برآمدگی دیسک کمر، هسته ژلاتینی داخلی دیسک (هسته پالپوزوس) فشار کمی به سمت بیرون لایه فیبری خارجی (آنولوس فیبروزوس) وارد می‌کند، اما لایه خارجی هنوز سالم است و پارگی رخ نداده است. به همین دلیل، این مرحله اغلب کمتر باعث فشار روی عصب‌ها می‌شود و علائم آن معمولاً خفیف هستند.
علائم شایع
- درد خفیف یا احساس ناراحتی در ناحیه کمر، باسن یا بالای ران
- خشکی یا گرفتگی عضلات کمر، به‌خصوص بعد از نشستن یا ایستادن طولانی
- گاهی درد کم به سمت پا تیر می‌کشد، اما معمولاً شدید نیست
- خستگی سریع هنگام انجام فعالیت‌های روزانه
نکته مهم: در این مرحله، بسیاری از افراد ممکن است هیچ علامت شدیدی نداشته باشند و تنها با معاینه یا MRI این عارضه تشخیص داده شود.
علل ایجاد برآمدگی دیسک
- فشار مکرر روی دیسک‌ها به دلیل نشستن طولانی یا ایستادن نادرست
- بلند کردن اجسام سنگین با تکنیک نامناسب
- افزایش سن و کاهش آب داخل دیسک‌ها که باعث کاهش انعطاف‌پذیری می‌شود
- چاقی و اضافه وزن که فشار روی ناحیه کمری را افزایش می‌دهد
درمان و پیشگیری
در این مرحله، درمان معمولاً غیرجراحی و محافظه‌کارانه است و هدف آن کاهش درد، تقویت عضلات و جلوگیری از پیشرفت دیسک است:
- استراحت نسبی و اجتناب از حرکات سنگین یا نادرست
- فیزیوتراپی و تمرینات اصلاحی برای تقویت عضلات شکم و کمر
- ورزش منظم سبک مانند پیاده‌روی، شنا یا تمرینات کششی
- اصلاح وضعیت بدن هنگام نشستن، ایستادن و خوابیدن
- داروهای ضدالتهاب غیر استروئیدی در صورت نیاز به کاهش درد یا التهاب
- استفاده از کمربند طبی به صورت موقت برای حمایت از کمر
با رعایت نکات درمانی و فیزیوتراپی تخصصی ستون فقرات و دیسک در رشت و اصلاح سبک زندگی، مرحله برآمدگی دیسک به‌راحتی کنترل می‌شود و معمولاً نیازی به جراحی ندارد. ادامه درمان و پیشگیری می‌تواند از پیشرفت دیسک به مراحل شدیدتر جلوگیری کند.
مرحله بیرون‌زدگی یا پروتروژن (Protrusion)
در مرحله پروتروژن دیسک کمر، لایه بیرونی دیسک (آنولوس فیبروزوس) دچار ترک یا ضعف جزئی می‌شود و بخشی از هسته داخلی (هسته پالپوزوس) به سمت بیرون حرکت می‌کند، اما هنوز کاملاً از لایه بیرونی خارج نشده است. به همین دلیل، فشار روی عصب‌ها بیشتر از مرحله برآمدگی است، اما هنوز شدیدترین حالت دیسک رخ نداده است.
علائم شایع پروتروژن دیسک
- درد مداوم در ناحیه کمر: درد ممکن است در طول روز یا شب تشدید شود و با نشستن طولانی یا خم شدن افزایش یابد.
- تیر کشیدن به پا یا ران: در برخی بیماران، فشار روی ریشه‌های عصبی می‌تواند باعث انتشار درد به پا، ران یا حتی مچ پا شود.
- سفتی و خشکی عضلات کمر: گرفتگی عضلات در اطراف ستون فقرات برای حمایت از دیسک آسیب‌دیده شایع است.
- کاهش انعطاف‌پذیری: خم شدن یا چرخش کمر سخت‌تر می‌شود و حرکات روزمره محدود می‌شوند.
- علائم عصبی خفیف: گاهی حس سوزن سوزن شدن یا بی‌حسی جزئی در پاها دیده می‌شود، اما معمولاً شدید نیست.
نکته: شدت درد همیشه با میزان بیرون‌زدگی متناسب نیست؛ بعضی بیماران با پروتروژن متوسط، درد شدیدی دارند و بعضی دیگر با پروتروژن قابل‌توجه، تقریباً هیچ علامتی ندارند.
علل ایجاد پروتروژن
- افزایش فشار مکرر روی دیسک‌ها، مثل بلند کردن اجسام سنگین یا نشستن طولانی
- ضعف عضلات کمر و شکم که باعث کاهش حمایت ستون فقرات می‌شود
- افزایش سن و کاهش آب داخل دیسک‌ها، که انعطاف دیسک را کمتر می‌کند
- آسیب‌های جزئی یا میکروسکوپی به لایه فیبری خارجی دیسک
روش‌های درمان پروتروژن دیسک
در این مرحله، درمان معمولاً غیرجراحی و محافظه‌کارانه است، اما ممکن است کمی تخصصی‌تر از مرحله برآمدگی باشد:
- داروهای ضدالتهاب غیر استروئیدی (NSAIDs)
برای کاهش درد و التهاب اطراف دیسک و اعصاب. - فیزیوتراپی و تمرینات تخصصی
- تمرینات تقویت عضلات شکم و کمر (Core Strengthening)
- حرکات کششی ستون فقرات برای کاهش فشار روی دیسک
- استفاده از تمرینات مک‌کنزی (McKenzie Method) برای اصلاح موقعیت دیسک
- کشش ستون فقرات (Traction Therapy)
کاهش فشار روی دیسک و ریشه عصبی و بهبود جریان خون - ماساژ درمانی و درمان دستی (Manual Therapy)
برای کاهش اسپاسم عضلات و افزایش انعطاف کمر - اصلاح سبک زندگی
- جلوگیری از نشستن طولانی و ایستادن نادرست
- وزن مناسب و فعالیت بدنی منظم
- خوابیدن در وضعیت صحیح روی تشک مناسب
چشم‌انداز درمان
با رعایت درمان‌های غیرجراحی، بیشتر بیماران با پروتروژن دردشان کاهش یافته و عملکرد کمر بهبود می‌یابد. پیشگیری از پیشرفت دیسک به مراحل شدیدتر، با ورزش منظم و اصلاح حرکات روزمره کاملاً ممکن است.
مرحله فتق یا اکستروژن دیسک (Extrusion)
در مرحله فتق یا اکستروژن دیسک کمر، بخشی از هسته ژلاتینی داخلی دیسک (هسته پالپوزوس) کاملاً از لایه بیرونی دیسک (آنولوس فیبروزوس) عبور می‌کند و وارد فضای اطراف نخاع یا کانال عصبی می‌شود. این حالت باعث فشار مستقیم روی ریشه‌های عصبی می‌گردد و اغلب با علائم شدیدتری نسبت به مراحل قبلی همراه است.
علائم شایع اکستروژن دیسک
- درد شدید در کمر یا پا (سیاتیک)
درد معمولاً تیر کشنده و متمرکز است و از ناحیه کمر به باسن، ران و حتی پاها انتشار می‌یابد. - بی‌حسی و گزگز:
فشار روی ریشه عصبی باعث اختلال در حس نواحی خاصی از پا یا کف پا می‌شود و ممکن است فرد حس سوزن سوزن شدن یا کرختی را تجربه کند. - ضعف عضلانی:
عضلاتی که توسط عصب آسیب‌دیده کنترل می‌شوند، ممکن است ضعیف شوند. این ضعف می‌تواند در راه رفتن، ایستادن روی پنجه یا پاشنه پا و حتی بلند کردن پاها تأثیر بگذارد. - تغییر عملکرد ادرار یا مدفوع (در موارد شدید)
اگر فشار روی نخاع یا اعصاب لگنی زیاد باشد، مشکلات کنترل ادرار یا مدفوع ایجاد می‌شود که اورژانسی پزشکی محسوب می‌شود.
علل ایجاد اکستروژن دیسک
- فشار زیاد و مکرر روی دیسک‌ها (مثل بلند کردن اجسام سنگین یا حرکات نادرست)
- ضعف عضلات کمر و شکم که باعث کاهش حمایت ستون فقرات می‌شود
- افزایش سن و کاهش آب داخل دیسک‌ها که انعطاف دیسک را کم می‌کند
- سابقه دیسک کمر و مراحل قبلی برآمدگی یا پروتروژن که به مرحله فتق پیشرفت کرده‌اند
روش‌های درمان فتق یا اکستروژن دیسک
در این مرحله، درمان‌ها بسته به شدت فشار روی عصب‌ها و علائم عصبی انتخاب می‌شوند:
- درمان غیرجراحی (در موارد خفیف تا متوسط)
- داروهای ضدالتهاب غیر استروئیدی
- شل‌کننده‌های عضلانی و داروهای کنترل درد عصبی
- فیزیوتراپی تخصصی و تمرینات کششی برای کاهش فشار روی دیسک
- درمان نیمه‌تهاجمی:
- تزریق اپیدورال یا تزریق اوزون: کاهش التهاب و کاهش فشار بر ریشه عصبی
- رادیوفرکوئنسی (Radiofrequency): برای مسدود کردن سیگنال‌های درد
- جراحی:
در مواردی که درد شدید یا ضعف عضلانی قابل توجه است یا مشکلات ادراری و مدفوعی ایجاد شده، جراحی ضروری است.- میکرودیسککتومی: برداشتن بخش بیرون‌زده دیسک با حداقل برش
- لامینکتومی یا روش اندوسکوپیک: برای آزادسازی ریشه عصبی و کاهش فشار
با درمان به موقع، بسیاری از بیماران می‌توانند درد را کاهش داده و عملکرد حرکتی خود را بازگردانند. اما تاخیر در درمان ممکن است باعث آسیب دائمی به عصب‌ها و ضعف بلندمدت شود.
مرحله جداشدگی یا سکوئستریشن (Sequestration)
مرحله سکوئستریشن شدیدترین و پیشرفته‌ترین مرحله بیرون‌زدگی دیسک کمر است. در این حالت، بخشی از هسته دیسک کاملاً از لایه خارجی دیسک (آنولوس فیبروزوس) جدا شده و آزادانه در کانال نخاعی یا نزدیکی ریشه‌های عصبی شناور می‌شود. این وضعیت می‌تواند باعث فشار شدید روی عصب‌ها یا نخاع شود و اغلب با علائم شدید عصبی و درد ناگهانی همراه است.
علائم شایع جداشدگی دیسک
- درد شدید و ناگهانی:
درد معمولاً ناگهانی شروع می‌شود و از ناحیه کمر به باسن، ران و پاها تیر می‌کشد. شدت درد بسیار بیشتر از مراحل قبلی است و گاهی بیمار قادر به حرکت طبیعی نیست. - بی‌حسی، گزگز و ضعف عضلانی:
فشار بر ریشه‌های عصبی می‌تواند باعث کاهش حس در پاها، کف پا یا انگشتان شود و ضعف عضلانی قابل توجهی ایجاد کند، که در راه رفتن یا بلند کردن پاها مشخص است. - اختلال عملکرد ادرار و مدفوع (اورژانس پزشکی)
در موارد شدید، فشار روی نخاع یا اعصاب لگنی ممکن است باعث بی‌اختیاری ادرار یا مدفوع شود. این علامت نشانه‌ای از فشار حاد عصبی است و نیاز به اقدام فوری پزشکی دارد.
- اختلال عملکرد حرکتی:
ضعف عضلانی شدید می‌تواند باعث مشکل در ایستادن، راه رفتن یا انجام حرکات روزمره شود.
علل ایجاد مرحله سکوئستریشن
- پیشرفت بیرون‌زدگی دیسک از مراحل قبلی (برآمدگی، پروتروژن، فتق)
- فشار مداوم یا ضربه شدید به ستون فقرات
- ضعف عضلات حمایت‌کننده کمر و شکم
- افزایش سن و کاهش انعطاف‌پذیری دیسک‌ها
روش‌های درمان سکوئستریشن دیسک
در این مرحله، درمان معمولاً جراحی اورژانسی یا نیمه‌تهاجمی است، زیرا بخش جدا شده دیسک می‌تواند فشار شدید روی عصب‌ها یا نخاع وارد کند:
- جراحی میکرودیسککتومی یا اندوسکوپیک:
برداشتن بخش جدا شده دیسک با حداقل برش و کمترین آسیب به بافت‌های اطراف. - لامینکتومی (در موارد شدید)
حذف بخشی از استخوان مهره برای آزادسازی کانال عصبی و کاهش فشار روی عصب‌ها. - بازتوانی و فیزیوتراپی پس از جراحی:
پس از خارج کردن دیسک، تمرینات تخصصی برای بازسازی قدرت عضلات کمر و شکم، اصلاح وضعیت بدن و جلوگیری از بازگشت بیماری ضروری است.
چشم‌انداز و پیشگیری
- اگر درمان به موقع انجام شود، بیماران می‌توانند عملکرد حرکتی خود را بازگردانند و درد کاهش یابد.
- تاخیر در درمان می‌تواند منجر به آسیب دائمی عصبی، ضعف طولانی‌مدت و کاهش کیفیت زندگی شود.
- پیشگیری شامل تمرینات تقویتی، اصلاح وضعیت بدن، کاهش فشار روی کمر و کنترل وزن است تا خطر بازگشت یا پیشرفت دیسک کاهش یابد.
جمع بندی
بیرون‌زدگی دیسک کمر می‌تواند کیفیت زندگی افراد را به‌طور قابل توجهی تحت تأثیر قرار دهد، اما با تشخیص به موقع و اقدامات درمانی مناسب، کنترل و پیشگیری از پیشرفت آن امکان‌پذیر است. یکی از مؤثرترین روش‌ها برای بهبود عملکرد ستون فقرات، کاهش درد و تقویت عضلات حمایت‌کننده کمر، استفاده از فیزیوتراپی تخصصی ستون فقرات و دیسک در رشت است. که دکتر کامران عزتی با تجربه و مهارت در ارائه تمرینات تخصصی و روش‌های مدرن فیزیوتراپی، به بیماران کمک می‌کنند تا روند درمان خود را بهینه کنند و از عوارض شدید بیرون‌زدگی دیسک پیشگیری نمایند.
با پیگیری درمان تخصصی و اصلاح سبک زندگی، بیماران می‌توانند عملکرد حرکتی خود را بازگردانده و کیفیت زندگی بهتری داشته باشند.
